Circulair aanbesteden: hoe doe je dat?

De circulaire logica dringt diep. Ook binnen de bouwsector. In het kader van C-bouwers gaf Jona Van Steenkiste, projectarchitect en energiedeskundige bij Bureau Bouwtechniek, daarom een lezing over circulair aanbesteden.

“De opmaak van het aanbestedingsdossier en de bestektekst is het moment bij uitstek om circulair bouwen op de bouwagenda te plaatsen”, stelt Jona Van Steenkiste (Bureau Bouwtechniek). “Deze schakel binnen het bouwproces bepaalt namelijk het circulaire gehalte van het gebouw dat je ontwerpt of herontwerpt.” Van Steenkiste ontwaart in totaal zeven pijlers in het proces van circulaire aanbesteding: behoud, hergebruik, recyclage, ontwerp, materialen, verbindingen en documenteren.

Behoud

Een eerste schakel is het behoud en het beheer van het gebouw. Van Steenkiste: “We zien de waarde van onze woningen en kantoorgebouwen beter in wanneer we het correct onderhouden. De gebruiks- en onderhoudstips van het WTCB tonen bijvoorbeeld aan hoe je als eigenaar of huurder een woning of kantoorruimte kan beheren. Ook als bouwactor moet je nagaan welke pistes je kan uitgaan met het gebouw dat je herontwerpt.” Dit kan door op uiteenlopende criteria haalbaarheidsstudies en scenario’s te vergelijken. Het project Gare Maritime op de Tour & Taxis-site is een treffend voorbeeld. “We wilden sloop absoluut vermijden en de originele structuur van het goederenstation behouden. Door na te denken over de invulling van het gebouw evolueerde Gare Maritime tot een circulair voorbeeldproject van Bureau Bouwtechniek. De vraag om het originele gebouw te behouden, moet je dus meteen in je projectoproep of -voorstelling stellen”, concludeert Van Steenkiste.

Hergebruik

Qua hergebruik van bouwmaterialen is het prijskaartje de voornaamste leidraad. “We moeten slopen gedetailleerder in het bestek opnemen en nagaan welke bouwmaterialen we kunnen hergebruiken. Ontwerpfiches geven een aanzet om de waarde van materialen in kaart te brengen. Deze steekkaarten kunnen de aannemer dan vervolgens overtuigen om materialen of componenten te hergebruiken. Zo houd je als architect de sloop- en afvalkosten binnen de perken”, stelt Van Steenkiste. Momenteel is de grootste hindernis dat de restwaarde van tweedehands bouwmaterialen te weinig bekend is. Het project Vlaanderen Circulair van de OVAM kan volgens Van Steenkiste dit euvel oplossen. Door gedetailleerd de kost en de restwaarde van de bouwmaterialen op te lijsten, kan de aannemer de afweging maken om in te zetten op hergebruik. “Ook door werfafval, bijvoorbeeld paletten, te verzamelen en aannemers aan te sporen om dit te hergebruiken kan je de afvalstromen inperken.”

Recyclage

De courante definitie van een circulair gebouw stelt dat het “een tijdelijke tussenkomst is van producten, componenten en materialen met een gedocumenteerde identiteit”. Belangrijk in deze omschrijving is dat de herkomst van de materialen en hun herbestemming gedocumenteerd worden. Van Steenkiste: “Deze definitie legt de klemtoon op het bouwen van een gebouw. Recyclage van materialen en producten kan wanneer ze een evenwaardige of betere kwaliteit hebben. Dan spreken we over upcycling. Een manco in de definities van circulair bouwen: ze spreken te weinig over renovaties. De klimaatproblematiek wijst ons net op het belang van de renovaties van onze gebouwen. Als bouwactoren ondereen houden we dit beter in het achterhoofd.”

Ontwerp

Het ontwerp van een gebouw moet volgens Van Steenkiste een antwoord bieden op twee vragen: hoe lang willen we het gebouw gebruiken? En welke functies zal het gebouw uitoefenen? Ook de locatie is een belangrijke factor waar de ontwerper rekening mee moet houden. “Circulair bouwen daagt ons namelijk uit om gebouwen te creëren die twee of drie eeuwen overeind blijven. Een andere piste is de incorporatie van de GRO-duurzaamheidsmeter tijdens de aanbesteding. Of de toevoeging van een inleidend hoofdstuk over circulair bouwen in de bestekteksten. Circulair bouwen is een brede waaier dus kan je in de tekst terugkoppelen naar deze inleiding. Ook hoofd- en onderaannemers worden impliciet verplicht om deze materie te vertalen naar de praktijk”, verduidelijkt Van Steenkiste.

Materialen

Om circulaire materialen te incorporeren in je bestektekst kan je vandaag online  hulptools terugvinden. Van Steenkiste: “De Totem-databank van de OVAM is een ideaal instrument om als architect of ontwerper te gebruiken. Ook de praktijk kan je leren welke klassieke materialen je kan vervangen door circulaire alternatieven. Zo krijgen we bijvoorbeeld de hardnekkige misvatting dat gespoten PUR een ecologisch product is uit de wereld. Of je kan je stoute schoenen aantrekken en het onderdeel over gespoten PUR resoluut schrappen uit de bestekteksten.” Ook aannemers moeten stelselmatig de weg naar een tool als Opalis, de gids over hergebruikmaterialen, vinden. Daarnaast dient de bestektekst ook vaker te focussen op de prestaties, meent Van Steenkiste. “Dit gaande van het leveren zonder verpakking tot voorschrijven met een maximum aan demonteerbaarheid.”

Verbindingen

Op het niveau van de verbindingen moet de uitvoerende architect details ontwikkelen met demonteerbare eigenschappen. In het geval van standaarddetails moeten de levensduur van de lagen op elkaar afgestemd zijn. Of het detail kan herwerkt worden door de toevoeging van circulaire of demontabele materialen en elementen. “Bij Bureau Bouwtechniek vervangen we bijvoorbeeld tien procent van de voorgestelde materialen en producten in de bestektekst door hernieuwbare alternatieven.”

Documenteren

Tot slot speelt ook documentatie een hoofdrol binnen circulaire aanbesteding. De vraag die zich hierbij opdringt: hoe lang kan een gebouw renderen? De opstelling van een gids kan de gebruikers een leidraad geven om een gebouw goed te beheren. “Een gebruikersgids kan helpen om het gedrag aan te passen. Een onderhoudslijstje kan huurders bijvoorbeeld helpen om de levensduur van het gebouw en de gebouwelementen te verlengen”, stelt Van Steenkiste. Daarnaast biedt een degelijke documentatie aan architecten en aannemers ook een gedetailleerd beeld van de materialen die in het gebouw verwerkt zijn. “Circulair bouwen veronderstelt een grondige documentatie zodat we weten welke bouwmaterialen en -elementen eventueel geschikt zijn voor later hergebruik.”

Dit artikel kadert binnen het project C-bouwers waar Bond Beter Leefmilieu en VIBE aan deelnemen. Het verscheen eerder op de website van VIBE

Circulaire businessmodellen Duurzaam bouwen en wonen VIBE C-Bouwers

Meer over Circulaire businessmodellen, Duurzaam bouwen en wonen